ئابدۇقادىر جالالىدىن

ئەسەرنى ئاڭلاش: Deyuzluk_exlaqi.mp3

     ئىنسانلارنىڭ پەرۋازى زېمىن، ھاۋا ۋە سۇلارنى بىر-بىرىگە تۇتاشتۇردى. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە ئاسماننىڭ يىراق بۇرجىدىكى يۇلتۇزلار….سۈنئىي ھەمراھلار يۇلتۇزلارنىڭ سىرلىرىنى چارلاپ، يەر يۈزىنىڭ ئەلپازىنى نىشانلىدى.

     ئەسۋابلار شۇ قەدەر نازۇك، يۈرەكنىڭ ئەنسىز سوقۇشلىرى، ئىچ-باغرىمدىكى ئاينىشلار، قان تىپلىرىمىز، گېن تۈزۈلۈشىمىزنىڭ ھەممىسى ئاشكارا، ھەر – بىر بوسۇغا، ھەر – بىر دوقمۇش ئارخىپىمىزغا يېڭى بىر مەزمۇن قوشىدۇ. بارغانسېرى كارتىلارغا ئايلاندىم، كارتىلار مېنى توشۇماقتا.
     تېلېفون…….تېلېفونلاردا پارغا ئايلاندىم، كىملەردۇ مېنى سۈزمەكتە، لېكىن مەشۇقۇمنىڭ كارى يوق.

     يالغۇزلۇق، ھېچكىمگە چۈشەندۈرەلمىگەن گەپلەر بىلەن توشۇپ كەتكەن سوغۇق يالغۇزلۇق بازارغا ئۆتمىگەنلىكى ئۈچۈن ئۆزۈمگە قېپقالدى.
     مەنپەئەت مۇرەسسەلىرى ئىنسانلارنىڭ ۋۇجۇدىنى بىر – بىرىگە يېقىنلاشتۇردى. يەتتە ئىقلىمدىن كەلگەن بىر توپ ئادەم بىر شىرەنى چۆرىدەپ ئولتۇرۇپ قەھۋە ئىچىشتى، ئاندىن پاي چېكى، مۇھىت كىرىزىسى، تېرۇرىزىم ھەققىدە گەپ قىلىشتى. دەل شۇ ۋاقىتتا، ئوقۇش يېشىدىكى گېزىتچى بالىلار تېرۇرىزىمنى باش ماقالە قىلغان گېزىتنى توۋلاپ سېتىشىۋاتاتتى. دەل شۇ كۈنى بىر مايلامچى بالا قۇياشنى دوقمۇشتا كۈتۇۋېلىپ، يەنە شۇ دوقمۇشتا ئۇزىتىپ قويدى. ئۇنىڭ كۆرۈپ يېتەلىگىنى ئاياغلاردىن ئىبارەت ئىدى. ئۇ، چەملەرنىڭ ئاستىدىكى يوللارنى كۆرۈشكە ئامالسىز ئىدى.

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

ئەسەرنى ئاڭلاش: Uyghurluq_we_Tepriqichilik.mp3

ئۇيغۇرلۇق – كۆك تۈرك قەدىمكى ئۇيغۇر – تۈرك تىلىدا «ئون ئۇيغۇر»، «توققۇز ئۇيغۇر» دەپ ئاتىلىپ كەلگەن قەبىلىلەر ئىتتىپاقنىڭ نامى بولۇپ، بۇ ئاتالغۇ «ئىتتىپاقلىشىش»، «ئۇيۇشۇش» ۋە «مەدەنىيەت ئىلغارلىقى» دېگەندەك بىر سىياسىي ۋە ئىرقىي ئاتالغۇدۇر. ئۇ بۈگۈنكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مىللەت بولۇپ شەكىللەنگەن ئۇزۇن تارىخىي مۇساپىسىدە ياراتقان بارلىق مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرىنى ئۆزىنىڭ ئىرقىي ۋە مىللىي كىملىكى دەپ بىلىدىغان، بۇ مىللەتنىڭ ھازىرقى ۋە كېلىچەك مەۋجۇتلىقى، تەرەققىياتى ئۈچۈن كۆڭۈل بولىدىغا بارلىق مىللەتپەرۋەرلىك، ۋەتەنپەرۋەرلىك ئېڭىغا ئىگە مۇشۇ قەۋىمگە تەۋە كىشىلەر توپلۇقىنى كۆرسىتىدۇ.

تەپرىقىچىلىك كەلىمىسى – بىز ئۇيغۇرلار 10-ئەسىردە ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن ئەرەب تىلىدىن تىلىمىزغا كىرىپ كەلگەن سۆز بولۇپ، بۇ سۆزنىڭ تىلىمىزدىكى لۇغەت مەنىسى بولسا «بۆلۈنۈش»، «پارچىلىنىش»، «ئىتتىپاقسىزلىق» ، «ئاداۋەت»، «مەزھەپچىلىك» دېگەندەك مەنىلەرنى بىلدۇرىدۇ.

دېمەك بۈگۈنكى كۈنىمىزدە ئۇيغۇر دېگەن بۇ مىللەت تارىختا سىياسى سەھنىسىگە چىققاندىن بۇيانقى كەلگۈسى ئۈچۈن داۋاملىق بىر مىللەت سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرشى بىلەن مەجبۇرى خىتاي ئاسسىمىلاتسىيەسىدە يوقاپ كېتىشتەك ئەڭ خەتەرلىك بىر باسقۇچتا يەنى مۇشۇ «ئۇيغۇرلۇق» بىلەن «تەپرىقىچىلىك» تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇم شەكىللەندۇرگەن كۈچ ئوتتۇرسىدا ھالسىرماقتا. ئەپسۇس، ئۆزىمىز بىلپ -بىلمەي دېگەندەك، نۆۋەتتىكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بىر مىللەت سۈپىتىدىكى مىللىي مەۋجۇتلۇقى ۋە بۇ مەۋجۇتلۇق كۈرىشى ھەققىدە سۆز قىلغىنىمىزدا، ۋەتەن ئىچىدىن كۆرە ۋەتەن سىرتىدا ئۆزىنى ئۇيغۇر دەپ بىلگەن، ئۇيغۇرچە سۆزلەيدىغان ۋە شۇ مەدەنىيەتنىڭ بارلىق ئالاھىدىلىكلىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئىرقىي ۋە مەنىۋىي كىملىكىنى نامايان قىلىدىغان، مىللىتىمىز بېشىغا كەلگەن بۈگۈنكى كۈلپەتلەرگە قارشى كۈرەشكە قاتنىشىۋاتقان بىر قىسىم قېرىنداشلىرىمىز ئارسىدا ئۇيغۇرلۇقتىن ئىبارەت مىللىي مەپكۇرىنى مەركەز قىلىشتىن كۆرە جەمىيئەت، تەبىقە، دىن ۋە ئىلىملەر بويىچە تەپرىقىچىلىك ئەۋجىگە كۆتۈرۈلمەكتە.

ھېيتاخۇن مەمتىمىن

نورۇز، پارىسچە سۆز بولۇپ يېڭى كۈن دېگەن مەنىدە. نورۇز 2000 يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە قەدىمى بايرام بولۇپ شەرقى تۈركىستان، غەربى تۈركىستان، ئىران، ئافغانستان ۋە تۈركىيە قاتارلىق ئەللەردە قۇتلۇقلىنىپ كېلىنگەن بىر ئەنئەنىۋى بايرام. بۇ كۈندە كۈن تۈنگە تەڭلەشكەن، باھار باشلانغان كۈندۇر. بۇ بايرامنى تۈركى ۋە پارىس تىللىق مىللەتلەر ئورتاق تەنتەنە بىلەن كۈتۈپ كەلگەن بولۇپ كېيىنچە ئوسمانىيە خاندانلىقىدىمۇ ئالاھىدە كۈن ئېلان قىلىنىپ پادىشاھلارنىڭ مۇھىم دۆلەت ئەمەلدارلىرىنى مەنسەپكە ئاتايدىغان،سوغا تەقدىم قىلىدىغان كۈن بولۇپ داۋاملاشقان ئىكەن. نورۇزنىڭ ھارام ياكى چەكلەنگەنلىكى توغرىسىدا قۇرئاندىمۇ، ھەدىستىمۇ ھېچقانداق ئېنىق نەس(ئېنىق پاكىت) بولمىغان تۇرۇقلۇق قىسمەن دىنى ئۆلىمالاردىن قىياس يولى ئارقىلىق نورۇز ئۆتكۈزۈش بىدئەت دېگەنلەر بولغان.

مۇسۇلمانلارنىڭ پەقەت ئۈچ دانە دىنى بايرىمى بار؛ ئۇ بولسىمۇ رامىزان بايرىم،قۇربان بايرىمى ۋە جۈمە كۈنى. بۇنىڭدىن باشقا ھەرقاندان دىنى بايرام پەيدا قىلىش دىنغا بىرەر ھۆكۈمنى ئىلاۋە قىلغانلىق بولۇپ ئىسلام دىنى ئاتالغۇسىدا بىدئەتتۇر.

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
 

ئەسەرنى ئاڭلاش: Englis_yashighan_kochida.mp3

ئەسەرنى ئاسىيە ئۇيغۇر ئوقۇدىئەسەرنى ئاسىيە ئۇيغۇر ئوقۇدى

تۆنۈگۈن كەچ بىر دوستۇم بىلەن ئۇچرىشىش سەۋەپلىك لوندون شەھىرىنىڭ ئەڭ ھەشەمەتلىك كوچىلىرىدىن بىرى بولغان، كەمدىن (Camden) بىلەن رېجېنت باغچىسى (Regent’s park) ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان Primrose Hill كوچىسىنى زىيارەت قىلىشقا مۇۋەققەت بولدۇم. گەرچە مەن بۇرۇن بۇ كوچىدىن رېجېنت باغچىسىغا بېرىش ئۈچۈن بىر قانچە قېتىم ئۆتكەن بولساممۇ، ئەمما كوچا بويلىرىدىكى ھەشەمەتلىك ۋىكتورىئان ئۇسلۇبىدىكى ئوي-ئىمارەتلەرنىڭ ئىشىك ۋە ۋىۋىسكىلىرىغا ئانچە دىققەت قىلمىغان ئىكەنمەن. دۇنيانىڭ ھەر ئىقلىمىدىن لوندونغا كېلىپ تۇرىدىغان زىيارەتچىلەر، بولۇپمۇ ياۋروپالىقلار بۇ كوچىدا سەيلە قىلىشنى ئۇنتۇمايتتى. بۇ كوچىدا دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق شەخسىلەر ۋە پۇلدار بايلار ياشاپ كەلگەن بولۇپ بۈگۈنكى كۈندىمۇ بۇ يەر بۇرۇنقىدەكلا ئۆزىنىڭ شۆھرىتى بىلەن مەشھۇر ئىدى.مەن كەمدىن يەر ئاستى پويىزى (Tube) بېكىتىدىن چىقىپ، كوچىلارنى ئارلاپ، دوستۇم بىلەن ئۇچرىشىشقا كېلىشكەن Primrose Hil بۆلگىسىدىكى بىر كەفىيخانىغا  بېرىش ئۈچۈن كوچىلارنى ئارلاپ، تېلېفونۇم خەرىتىسىگە قاراپ كېتىۋاتسام، كۆزۈمگە كوچا تەرەپكە قاراپ تۇرغان بىر ھەشەمەتلىك ئۆينىڭ تېمىغا ئېسىغلىق تۇرغان كىچىك بىر تاختىغا يېزىلغان ئىسىم دىققىتىمنى تارتتى. 

ئۇ تاختىغا مۇنداق خەت يېزىلغان ئىدى: «سىياسىي پەلسەپىچى فرېدرىخ ئېنگلىس بۇ ئۆيدە 1870ـ يىلىدىن 1894ـ يىلىغىچە ياشىغان»…. توغرا، مەن بۇ ئىسىمنى بىر زامانلاردا ئەقلىمنى ئېسىمگە ئالغان، بىر بۈدرە نانغا زار بولۇپ مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چېغىمدا، كەنتتىكى مەكتەپنىڭ ئورۇلۇپ چوشۇپ كېتەي دەپ قالغان زەي تېمىغا ئېسىلغان ماركىس ۋە ئېنگلىس قاتارلىق ئۇزۇن ساقاللىق دۇنيا كوممۇنىزمنىڭ داھىيلىرى، كالتە ساقال لېنىن ۋە خىتاينىڭ ماۋزېدۇڭ قاتارلىق كۆسەي «داھىيلار» نىڭ رەسىملىرى قاتارىدا كۆرگۈنۈم ئېسىمگە كەچتى….. شۇنىڭ ئۈچۈنمۇ بۇ ئىسىمنى بۇ يەردە قايتا بىر كۆرۈپ ئىختىيارسىز خىياللارغا پاتتىم . توۋا، بىز ياشاۋاتقان بۇ زامان ھازىر قەيەردە؟ ھەر بىر ئادەمنىڭ ئەركىنلىكى، ھەتتا ھايۋانلارنىڭ ئەركىنلىكىمۇ قانۇن ئارقىلىق قوغدىلىدىغان بۇ بېرىتانىيە جەمئىيىتىدە ئۆزىنىڭ ساختىلىقى بىلەن ئاللىبۇرۇن تارىخنىڭ ئەخلىتىگە ئايلىنىپ كەتكەن «ئادەم زەھەرلەيدىغان قۇرۇق پەلسەپە» لەرنىڭ ئىجات كارى بولغان، ئەمما سوۋېت، خىتاي، كۇبا قاتارلىق ھوقۇق زوراۋانلىقى يۈرگۈزگەن ئاتالمىش «سوتسىيالىستىك دۆلەتلەر» ئۆزلىرىگە قۇتقۇزغۇچى خۇدا قىلىۋالغان بۇ ماركىس ۋە ئېنگلىسلارنىڭ ھىچ بىر ئېتىبارى يوق ئىدى.

20- ئەسىردە دۇنيانى تىترەتكەن، يېرىم ئەسىر داۋام قىلغان ئۇرۇشلارنىڭ پىلتىسى بولغان، مىليونلىغان بىگۇناھ جانلارنىڭ ھالاك بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان، جۈملىدىن دۇنيانىڭ سىياسىي سەھنىسىدىن خېلە بۇرۇنلا چۈشۈپ قالغان ئۇيغۇر خەلقى ۋە ئۇيغۇر زىيالىيلار قاتلىمىغىمۇ سوۋېت كوممۇنىستلىرىنىڭ تەشۋىقاتى كىرىپ، قەلبىگە ئورناپ كەتكەن ۋە كېيىكى يىللاردا ئۇيغۇر ۋەتىنىنىڭ تەقدىردە ھەل قىلغۇچلۇق رول ئوينىغان، ۋە ھەتتا تاكى بۈگۈنكى كۈندىمۇ خىتاي ھاكىمىيىتى ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزۈلۈۋاتقان مۇستەملىكە ۋە ئىرقچىلىق سىياسىتىنى پەردازلاشقا داۋاملىق ئەس قېتىۋاتقان بۇ سەپسەتەنىڭ ياراتقۇچى داھىيسى بولغان كارل ماركىسنىڭ قەبرىسى لوندون شەھىرىنىڭ غەربىي-شىمالىدىكى ئېگىز دەرۋازا (Highgate Cemetery) قەبرىستانلىقىدىن ئورۇن ئالغان بولۇپ، گەرچە مېنىڭ ئۆيۈم كارل ماركىسنىڭ قەبرىسى بار قەبرىستانلىقتىن ماشىنا بىلەن يېرىم سائەتلىك يول بولسىمۇ ئەمما بالىلىقىمدا ئۇنى تولا كۆرۈپ زېرىككەنلىكىم، ھەم خىتاي كوممۇنىستلىرىنىڭ ئۇنىڭغا خۇدادەك چوقۇنىدىغانلىقى ئۈچۈن ھازىرغىچە بارماي قويغان ئىدىم.

ئىلاۋە: ئەزىز قېرىنداشلارنىڭ ئوقۇشىغا تەقدىم قىلىنغان ئۇشبۇ سۆھبەت خاتىرىسى بولسا قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك «ئۇيغۇر ئاۋازى» گېزىتىنىڭ 2018-يىللىق 1-مارت كۈنىدە نەشىر قىلىنغان «ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن: ‘مىللىي كىملىكىمىزنى ساقلاش ئۆزىمىزگە باغلىق’» ناملىق مەخسۇس سۆھبەت خاتىرىسىنىڭ تولۇق نۇسخىسى.

ئابدۇلجان ئازنباقىيېۋ

1. سىزنىڭ قازاقستاندا «يەتتىسۇ ئۇيغۇر مۇزىكا مەكتىپى» قۇرشىڭىزغا نېمە سەۋەب بولدى؟

– سىز سورىغان بۇ سوئال ئۆز ئانا ۋەتىنىدىن ئۇزاقتىكى ئەنگىلىيەدە 20 يىلغا يېقىن مۇساپىر بولۇپ ياشاپ كېلىۋاتقان بىر ئۇيغۇر بالىسىنىڭ ھاياتلىق كەچمىشىگە باغلىنىپ كەتكەن بىر ئۇزاق ھېكايەدۇر. شۇنداقتىمۇ مەن ئىمكان قەدەر بۇ سوئالىڭىزغا قىسقا ۋە چۈشنۇشلۇك قىلىپ جاۋاب بېرىشكە تىرىشاي. مەن 1999-يىلى ئانا ۋەتىنىمدىن ئايرىلدىم، 2001-يىلى لوندنغا كېلىپ كۆچمەن بولۇپ يەرلەشتىم. 2003- يىلى مەن لوندوندا كومپىيۇتېر ئۇچۇر تېخنىكىسى بويىچە ئۇنۋېرسىتېتتا ئوقۇۋاتاتتىم. شۇ ۋقىتتىكى ئۇيغۇر تىلى ئوقۇغۇچۇم، كېيىنكى قىز دوستۇم (ھازىرقى ئايالىم) رەيچېل بولسا لوندون ئۇنۋېرسىتىتى شەرىقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ مۇزىكا فاكۇلتىتىدا ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلەيتتى. ئۇ بۇرۇن ئانا ۋەتىنىمىزگە كۆپ قېتىم ئۇيغۇر مۇزىكىسىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن بارغان بولۇپ، بىر قانچە يىللاردىن بۇيان مۇشۇ ساھەدە ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىناتتى. مەن شۇ يىلى يەنى 2003-يىلى ئىيۇلدا رەيچېل بىلەن بىللە تۇنجى قېتىم ئۇيغۇر مۇزىكىسىنى تەتقىق قىلىش مەقسىتىدە قازاقىستانغا زىيارەتكە كەلدۇق. بىزنىڭ شۇ قېتىمقى سەپرىمىز بولسا بىرتانىيە پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ياردەم بېرىشى بىلەن «ئۇيغۇر 12 مۇقام» نىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋارىيانتىلىنى تەكشۇرۇپ-تەتقىق قىلىش مەقسىتىدە ئېلىپ بېرىلغان بولۇپ، قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە ئۆزبېكىستا قاتارلىق دۆلەتلەردىكى ئۇيغۇرلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان شەھەر ۋە يۇرتلارنى، يېزا-قىشلاقلارنى زىيارەت قىلىش، ئەل ئىچىدىكى سەنئەتكارلار ۋە ئەل نەغمىچىلەر، مەشرەپچىلەر، يېگىت باشلىرى بىلەن كۆرۈشۇش، ئۇلار بىلەن سۆھبەت ئېلىپ بېرىش، قىسقىسى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەۋەرۈك مەدەنىي مىراسلىرىدىن بىر بولغان ئۇيغۇر 12 مۇقامىنى ھايات خەلق ئىچىدىن ئۆگۇنىش ۋە تەتقىق قىلىش ئىدى. مانا مۇشۇ ئارزۇلىرىمىز بىلەن بىز 2003- يىلى ئىيۇل ئېيىدا ئالمۇتىغا كەلدۇق ۋە قازاقىستاننىڭ شەرىقدىكى ياركەندىن غەرىبىدە تاكى تۈركىستان شەھرىگىچە تەكشۇرۇش، تەتقىقق قىلىش خىزمەتلىرىدە بولدۇق.

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

(مەزكۇر ماقالە « ئانا يۇرت» ژۇرنىلىنىڭ 2017 – يىلىلىق 1- سان نەشىرى ئاساسدا ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن تورى قايتا نەشىر قىلدى)

 
[ The Uyghurs are known in Central Asia for their leghmen ]

 
كىرىش سۆز

 
بىر مىللەتنىڭ يېمەك ـ ئىچمىكى مىللىي خاسلىققا ۋە مىللىي ئالاھىدىلىككە ۋەكىللىك قىلىدىغان بولۇپ، جۈملىدىن مول ئۇيغۇر يېمەك ـ ئىچمەكلىرى ئاساسىدا تەدرىجىي شەكىللەنگەن ئۇيغۇر تائام مەدەنىيىتى پۈتكۈل ئۇيغۇر مەدەنىيەت خەزىنىسىنىڭ مۇھىم بىر تەركىبىدۇر. ئۇيغۇر يېمەك ـ ئىچمەكلىرىگە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىختىكى ۋە بۈگۈنكى بارلىق ھايات پائالىيەتلىرى مۇجەسسەملەنگەن بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنوگرافىك ھايات كەچمىشىنى، ھايات كۆچۈرۈشتىكى تۇرمۇش ئۇسۇللىرىنى ۋە بارلىققا كەلتۈرگەن مەدەنىيەت ئەنئەنىلىرىنى جانلىق بايان قىلىپ تۇرىدۇ. ئۇيغۇر يېمەك ـ ئىچمەك مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىش، ئۇنىڭ تەسىر كۆرسەتكەن ئىجتىمائىي ساھەلىرىنى ئۆگىنىش، ئەنئەنىۋىي ساغلام ئۇزۇقلىنىش ئادەتلىرىنى داۋاملاشتۇرۇش بىلەن تەڭ ئۇنى زامانغا يارىشا كەسىپلەشتۈرۈش، تېخىمۇ تەرەققىي قىلدۇرۇش يوللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىشلەر زۆرۈر بولغىنىدەك بۇ مەدەنىيەتكە ئىلمىي ۋە جانلىق ئۇسۇلدا ۋارىسلىق قىلىشمۇ ئوخشاشلا مۇھىمدۇر. ئۇيغۇرلار ئۆز تائاملىرىنىڭ ساھىبى بولۇش سالاھىيىتى بىلەن يېمەك-ـ ئىچمەكلىرىنى قوشنا مىللەتلەرگە تونۇشتۇرۇش، جۈملىدىن قىتئە ھالقىپ چىقىپ، بىر مەدەنىيەتنىڭ يۇمشاق كۈچى سۈپىتىدە دۇنياغا ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى ھەر ۋاقىت ئەسلىتىپ تۇرۇش ئوخشىمىغان مەدەنىيەتلەرنىڭ بىر قۇتۇپلىشىشى تېزلىشىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ئوخشاشلا مۇھىم ئەھمىيەتلەرگە ئىگىدۇر.

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

ئاڭلاش: Elixan_Tore_Qebrisi_Ziyaret.mp3

ئەسەرنى رابىيە داۋۇت ئوقۇدى

ۋەتەندىن ئۇزاقتا ياشاۋاتقان بۇ يىللاردا دۇنيانىڭ قەيېرىگە بارماي ياكى قەيىرىدە ياشىماي، يۈرىكىم ئۆز كىملىكىمىزكگە، ۋۇجۇدۇم يەككە ئۇيغۇرلىقىمىزغا مۇجەسسەملىشىپ يانغىن بولۇپ ياناتتى. بولۇپمۇ كيىنكى يىللاردا ئۆزۈمنى دۇنيادا ئىپادىلەش تەس بولغان سىياسىي ۋە مىللىي كىملىك كىرزىسى بىلەن بىللە ۋەتىنىمىزدە، خەلقىمىز بېشىدا كۈنسايىن ئېغىرلىشىۋاتقان زۇلۇم مېنى ماڭا تېگىشلىك بولغان مەسئۇلىيەت ۋە مەجبۇرىيەت تەقەززاسى بىلەن مۇساپىرلىق ھايات رېتىمىنى قايسى نىشانلارغىدۇر ئالدىرىتاتتى، گاڭگىرىتاتتى ۋە ئۇيغۇرلۇق غورۇر، نومۇس تۇيغۇلىرىم بىلەن رەھىمسىزلەرچە ئازابلايتتى. چارىسىزلىق ۋە كۈچسىزلىكىم ۋە ۋەتىنىمگە بولغان مۇقەددەس مۇھەببىتىمنىڭ ھارارىتىدىن قەلبىمنىڭ قات – قېتىدىن ئوخچۇپ كۆيۈۋاتقان بۇ ئوت گۈلخان بولۇپ يېنىشقا باشلىدىكى ئۆزۈمنى خۇددى ئۆزىنى ئوتقا تاشلاپ كۆيۈشكە ھازىر بولغان بىر پەرۋانىدەك ھېس قىلاتتىم.

ئىسكەندەر جېلىل  (قومۇل تارانچىدىن)

خەلق ئىچىدە تارقىلىۋاتقان نۇرغۇن ناخشىلارنى ئەمەلىيەتتە بەزى كىشىلەر ئىجاد قىلغان، لېكىن ناخشا ئوموملىشىپ، ئۇنىڭ ئىجاتكارىنىڭ نامى كۆپىنچە ئەھۋاللاردا تىلغا ئېلىنمىغاچقا، بۇ ناخشىلار ئومومەن خەلق ناخشىسى دەپ ئاتىلىپ كەلمەكتە.

يېقىندا، خوتەندىكى بەزى پىدائىيلارنى زىيارەت قىلىش داۋامىدا، «ئادارگۈل» ناخشىسىنىڭ تېكىستىكىنى يازغان شائىر ئابدۇغېنى سېيىت ئاكىمىز بىلەن تاساددىپىي ئۇچرىشىپ قالدىم. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دەپ ھېكايە قىلىدۇ:

1969-يىلى 11-ئايدا، ئابدۇغېنى سېيىت ئاكا گۇما ناھىيەسى قوشتاغ يېزىلىق ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇتقۇچىلىق قىلىۋاتاتتى. بۇ چاغلاردا مەدەنىيەت ئىنقىلابى خېلى ئەۋجىگە چىققان بولۇپ، ليۇ شاۋچى، دىڭ شاۋپىڭ قاتارلىقلارنى ئەكسىلئىنقىلابچى، كاپىتالىزم يولىغا ماڭغان ھوقۇقدارلار دەپ تارتىپ چىقىرىلغان ئىدى. ئابدۇغېنى سېيت ئاكىنىڭ قەلىمى كۈچلۈك، ئاۋازى ياڭراق بولغاچقا، كۆپىنچە يىغىنلاردا شۇئار توۋلاش ئۈچۈن چىقىرىپ قويۇلاتتى. بىر قېتىملىق چوڭ پىپەن قىلىش يىغىنىدا، قەغەزچىگە يېزىلغان ياشىسۇن، يوقالسۇن دېگەن شۇئارلار ئارىلاش كەلگەچكە، ئابدۇغېنى ئاكا «يوقالسۇن ليۇشاۋچى» دېگەن شۇئارنى بىخەستەنلىكتىن «ياشىسۇن ليۇشاۋچى» دەپ توۋلاپ سالغانلىقى ئۈچۈن، «ئەكسىلئىنقىلابچى» دېگەن قالپاق كەيدۈرۈلۈپ، مائاش تەمىناتى توختىتىلىپ، قوشتاغ يېزىسىنىڭ قاراسۇ كەنتىگە ئەمگەك بىلەن ئۆزگەرتىشكە چۈشۈرۈلدى. بۇ جەرياندا، ئابدۇغېنى ئاكا كۆپ جاپارلارنى چەكتى.

سېنى قۇملۇق قەھۋەخانىسىدا ساقلايمەن 

قارا،  قەھۋە چەينىكى تاراقلاپ ناخشا ئېيىتماقتا
ئۆرۈك ئوتۇنىنىڭ خۇش پۇرىقى 
ئارچا دەرىخىنىڭ يۇمران شېخى 
كۈتۈشۈمگە بولماقتا ھەمراھ

تۆت ئەتىراپ قۇم 
توغراق يوپۇرمىقىدا قۇياش نۇرى 
سېنى ساقلايمەن قەھۋەخانىدا 
ئىشىك ئالدىدىكى كاۋابداندا 
تۈتەپ تۇرار جىگدە ئوتۇنى 
مېنىڭ يۈرىكىم جىمجىت ھالدا 
ئايرىلىش ناخشىسى ئېيتىدۇ
كۆزۈمگە ياش تولغان 
ئەگەر كەلسەڭلا 
قۇملار ئارىسىغا كىرىپ كېتىمىز 
تاغلار ئارىسىغا سىڭىپ كېتىمىز 

* * * * * *

قۇمدا ئۈزۈش

قۇم ئېغىر ھەمدە سىرلىق پېتى
ئۈسسۈپ كىرەر مېنىڭ قەلبىمگە
چىنە-قاچىلارنى سۈرتىۋاتقىنىمدا ….

بۈيۈك لەڭگەر

گۈل ئىكەن بېشىمغا سانجىلغان تەقدىر
كۆزۈمدىن ئاققىنى ئۆرتەنگەن تىكەن
چاقىردى مېنى: ئەي، ئازاب تۇغقان شىر!
كېسىلگەن بېشىمنى كوتەرگەن لىگەن

ئۇرۇلدى تېنىمغا نۇر ئويغانغان دەم
قۇياش دەپ ئاتالغان شۇ بۈيۈك لەڭگەر
قېنىمغا ئەلمىساق بولغان ئىدى جەم
بىلمىدىم، يوقالدى مەندە ئەڭگۈشتەر

ئۈنۈمگە تەڭرىقۇت چۆككەندىن بۇيان
كۆكسۈمدە گۈپۈلدەر پارلىغان زۇلمەت
ماڭلايدا ساداقتەك سۇنمايدۇ گۇمان
گۈللەردىن تۇماندەك ئۆرلەيدۇ ھەسرەت

ئاھ! دېسەم، گېلىمدا يىقىلار ئاھۇ
ياق! دېسەم، چېقىلار قەلبىمدە ياقۇت
يېشىمدا نەملەنگەن قايسى ئىلاھ ئۇ؟
بۇ قۇتلۇق زېمىننى ئەيلىگەن تاۋۇت؟