مەن بۈگۈن قېرىنداشلىرىم بىلەن ئۇيغۇر مۇھاجىرەت ھاياتىدىكى كاتتا بىر خوش خەۋەرنى ئورتاقلىشىمەن.
ئۇيغۇر مەدەنىيىتى يوقىتىلىۋاتقان ۋە ئۇيغۇر مەۋجۇتلۇقى ئېغىر كىرىزىسكە يۈزلىنىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، ئەجدادلىرىمىز ياراتقان قىممەتلىك تارىخىي مىراسلارنى ساقلاپ قېلىش، ئۇلارنى كېيىنكى ئەۋلادلارغا ھەم دۇنيا مەدەنىي مىراسلىرى ئۈچۈن قالدۇرۇش مەقسىتىدە كەمىنە ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ 40 يىلدىن بۇيان ۋەتەن ئىچى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادا تېنىمسىز ئەجىر قىلىپ يىغقان «ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن توپلانمىلىرى» – (Aziz Isa Elkun Collection) رەسمى ھالدا ئامېرىكىدىكى داڭلىق ئۇنىۋېرسىتېتلارنىڭ بىرى بولغان پرىنسېتون ئۇنىۋېرسىتى كۇتۇپخانىسى (Princeton University Library) بىلەن 3 يىللىق جاپالىق ئىشلەش نەتىجىسىدە، بۇ ئىش تۈرىنىڭ بىرىنچى باسقۇچى مۇۋپپەقىيەتلىك تاماملىنىپ، سالمىقى كوپ، سۈپىتى يوقىرى ۋە قىممىتى ئالاھىدە بولغان كىتابلار مەزكۇر ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ كۇتۇپخانىسىغا قوبۇل قىلىنىپ، مەخسۇس “ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن كىتابلىرى” نامىدا ئايرىم كۈتۈپخانا بۆلۈمى ئېچىلىپ ئەبەدىيلىك ساقلاشقا قويۇلدى. نۆۋەتتە “ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن كىتابلىرى” نى كۈتۈپخانا ئۆلچەملىرى بويىچە رەتلەش، كاتالوگلاشتۇرۇش ئۈچۈن مەزكۇر كۈتۈپخانا ئۇيغۇر كونا يېزىقى، ئۇيغۇر سلاۋىيان يېزىقى ۋە لاتىن يېزىقلىرىنى ياخشى بىلىدىغان، 3 يىلدىن يوقىرى ۋەياكى شۇنىڭغا مۇناسىپ كېلىدىغان، بۇ ساھەدە خىزمەت تەجرىبىسىگە ئىگە بولغان بىر ئاكادېمىك كۈتۈپخانا خىزمەتچىسى قوبۇل قىلىدۇ.

«ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن توپلانمىلىرى» نى كەلگۈسىدىكى 3 يىل ئىچىدە كاتالوگلاشتۇرۇش ۋە رەتلەش چىقىش ئارقىلىق دۇنيانىڭ ھەر قايسى ئەللىرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتى، ئەدەبىياتى ۋە تارىخىنى ئۆگىنىدىغان ئاكادېمىكلەرنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن بىر قىسىم مەنبەلەرنىڭ كۆپەيتىلگەن نۇسخىلىرى ئۇنىۋېرسىتېت كۇتۇپخانىسىنىڭ تور سەھىپىسىگە قويۇلىدۇ ۋە كىتابلار مەزكۇر ئۇنىۋېرسىتېتتە ئەبەدىي ساقلىنىدۇ.

شۇڭا ئاكادېمىك بولغان ۋە ئامېرىكىغا بېرىپ، پرىنسېتون ئۇنىۋېرسىتى كۇتۇپخانىسىدا “ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن توپلانمىلىرى” نى كاتالوگلاشتۇرۇش ۋە رەتلەشنى خىزمىتىنى ئىشلەشنى ئارزۇ قىلىدىغان قېرىنداشلارنىڭ پۇرسەتنى چىڭ تۇتۇپ بۇ ئىشقا تور ئارقىلىق ئىلتىماس قىلىشىڭلارنى تەۋسىيە قىلىمەن .

ھۆرمەت ۋە ئېھتىراملار بىلەن،
ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن
2024-يىلى 13-ئىيۇل، لوندون

بۇ ئىشقا ئىلتىماس قىلىش ئۇچۇرى تۆۋەندىكىچە:
Uyghur Language Cataloging Specialist
https://main-princeton.icims.com/jobs/19465/uyghur-language-cataloging-specialist/job

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

شۇنداق قىلىپ، مىلادىيەنىڭ 2017- يىلى ئاۋغۇستتا دۇنياغا ئۇيغۇرنىڭ نىداسى ”جاۋابسىز قالغان تېلېفون“ قوڭغۇرقىدىن ئاڭلىنىپ، 2021 – يىلى 22-ئاپرېل تارىختا ”كۈن پاتماس“ ئىمپېرىيىسىنى قۇرغان، بۈيۈك برىتانىيە پارلامېنتى ئالدىدا ئۇيغۇرنىڭ ئەركىنلىك تۇغى – كۆك بايراق ئەلكۈننىڭ قولىدا غازىيانە لەپىلدىگەن كۈنى، بۈيۈك برىتانىيە پارلامېنتى ”خىتاي ئۇيغۇرلارغا قارىتا ئىرقىي قىرغىنچىلىق جىنايەتلىرىنى ئۆتكۈزدى“ دەپ دۇنياغا جاكارلىدى!

ۋادەرىخا، ئەلكۈن بۇ مەملىكەتكە 20 يىلنىڭ ئالدىدا تۇنجى قەدىمىنى باسقاندا ”مەن ئۇيغۇر، خىتاي مېنىڭ ۋەتىنىمنى قانۇنسىز مۇستەملىكە قىلىۋالدى. مېنىڭ خەلقىمنى ئۆلتۈرۈۋاتىدۇ… مەن ئۆزۈمگە ۋە ئۇيغۇر دېگەن بۇ ئېزىلگەن مىللەتكە ئادالەت ئىزدەپ سېنىڭ بۈيۈك ئېلىڭگە پاناھ تارتىپ كەلدىم…“ دېمىگەن ئەمەسمىدى؟!

20 يىل، ئارىدىن بىر ئەرنىڭ بۇ قاباھەتلىك 20 يىلى ئۆتۈپ كەتتى.

بۇ سۈرەت: (سولدىن ئوڭغا) بوۋام نىزامىدىن ئوسمان، مومام جەننەتخان نايىپ ۋە بوۋام-مومامنىڭ چەۋرىسى. بۇ سۈرەت 1996- يىلى ئاتا-ئانامنىڭ ئۆيىدىكى باغچىدا تارتىلغان.

ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن

مېنىڭ بوۋام ناھايىتى ئاددىي ئەمما ئۇلۇغ بىر ئىنسان ئىدى. بوۋامنىڭ ئىسمى نىزامىدىن ئوسمان. ئۇ ئۇيغۇرنىڭ ئەزىزانە تۇپرىقى تارىم دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىمىنىڭ شىمالى قىرغىقىغا جايلاشقان قەدىمىي ئۇيغۇر يۇرتلىرىدىن بىر بولغان تاللققبولۇڭ كەنتىدە توغۇلغان ۋە ئۆمۈر بويى ئۇشبۇ كەنتىدە ياشاپ ئۆتكەن.

مەن بوۋامنى ھەمىشە سېغىنىمەن… قەدىردان بوۋامنىڭ ھاياتى ۋە ئۇنىڭ قەلبىمنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىن ئورۇن ئالغان سىماسى ماڭا ھەر ۋاقىت ئۇيغۇرلۇقنىڭ جەۋھەرلىرى بولغان ئىنسانلىقنى، مەردلىكنى، ئاقكۆڭۈللۇكنى، قەھىرمانلىقنى ئەسلىتىپ تۇرىدۇ. بىزدىن بۇرۇنقى ئەجدادلىرىمىز مەردلىك، ئاقكۆڭۈللۈك ۋە نامراتلىق بىلەن غۇرۇر، ئىززەت ۋە ئىپتىخارلىق ئارىسىدا تارازىدەك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاپ، ئادەمدە ياشاپ كەلگەن بولسا، بىز بۇ كۈنلەردە «ئادەمدەك ياشاش» ھوقوقىمىزدىن مىللەت بويىچە مەھرۇم بولدۇق. ئۇيغۇرنىڭ ئىپتىخارلىق روھى ۋە غۇرۇرى دەپسەندە قىلىندى…

ئاننې ئەرشىدىن (مائارىپ ئىلمى دوكتورى)

ئۇيغۇر يازغۇچىسى، شائىر ئەزىز ئەيسا ئەلكۈننىڭ ھېكايىسى خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتىنىڭ قەلەم سەھىپىسىدە نەشىر قىلىنغانلىقىنى تەبرىكلەيمەن!

خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتى – بۇ قانداق تەشكىلات؟ ئاۋال بۇ تەشكىلات بىلەن قىسقىچە تونۇشۇۋالايلى.
 

خەلقئارا يازغۇچىلار تەشكىلاتى قىسقارتىلىپ «خەلقئارا قەلەم” (PEN International)  دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭ مەنىسى ئېنگىلىز تىلىدىكى «شائىر، ماقالە ۋە رومان يازغۇچىلار» دېگەن مۇشۇ ئۇچ ئاتالغۇنىڭ قىسقارتىلمىسى بولۇپ، بۇ تەشكىلات 1921-يىلى لوندوندا قۇرۇلغان. بۇ تەشكىلاتنىڭ يازغۇچىلىرى دۇنيا مىقياسىدا پىكىر ئەركىنلىكىنى، يېزىش ئەركىنلىكىنى، ئادالەتنى تەشەببۇس قىلىپ، بىگۇناھ تۈرمىلەرگە قامالغان، ھەرخىل زىيانكەشلىككە ئۇچۇرغان، ھەمدە ناھەق ئەيىبلەنگەن يازغۇچىلار، شائىرلارنىڭ ئەركىنلىكىنى قوغداش ئۈچۈن قەلەم كۆرۈشى قىلىدىغان، دۇنيا “ئىنسان ھەقلىرى خىتابنامىسى» نى يېزىپ چىققان ۋە مەزكۇر خىتابنامىنىڭ دۇنياۋى ئومۇملىشىشىغا ئاساس سالغان خەلقئارا ئىمتىيازغا ئىگە بىر خەلقئارا تەشكىلاتتۇر. بۇ تەشكىلاتىنىڭ دۇنيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەردە 145 تارماق تەشكىلاتلىرى بار بولۇپ، جۈملىدىن مەرھۇم كۈرەش كۈسەننىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن ئۇيغۇر قەلەمكەشلەر جەمئىيىتىمۇ مەزكۇر تەشكىلاتقا 2008- يىلى رەسمى ئەزا بولۇپ كىرگەن. 

(1985- يىلى ئۇرۇمچىدە يۇزبەرگەن 12-دېكابىر ئوقۇغۇچىلار ھەركىتىنىڭ 28 يىللىقىغا بېغىشلايمەن)

 
ئاپتورى: روزىنىسا (مۇستەقىل تەتقىقاتچى)

ۋاقىت – ئۇ ھەرقانچە ئالدىراڭغۇ بولسىمۇ، تارىخنى ئارقىسىغا ياندۇرالمايدۇ. بەلكى تارىخ ئەنە شۇ ئالدىراڭغۇ ۋاقىتنى ئوز قۇچىقىدا ئەللەي ئېتىپ، پەپىلەپ ھاياتنىڭ بۈيۈك كارۋانلار توپى بىلەن بىللە ئۇنى ئۇپۇقنىڭ ئۇ تەرىپىدىكى كۆز يەتكۈسىز نىشانغا قاراپ ئوز رىتىمىدا ئېلىپ مېڭىۋېرىدۇ…. سىز ۋە بىز بۇ ھاياتلىقتا ئەينەن شۇ كارۋانلار سەپىگە قوشۇلغان بىر يولۇچىدىنلا ئىبارەت، خالاس!

 
ئەگەر سىز تارىخنى ياراتقان بولسىڭىز ۋە ئۇ تارىخ پەقەت چىن بولسىلا، مەيلى ئارىدىن 28 يىل ئۆتسۇن ياكى يۈز يىللار ئۆتسۇن، شۇ ياراتقىنىڭىز خەلقىڭىزنىڭ بەختى، سائادىتى ۋە ئارزۇ-ئارمانلىرىنى مەقسەت قىلغانلا بولسا، ئۇ خەلقىڭىزنىڭ قەلبىدە ئەبەدىي ئەبەدكە رەڭگى ئۆڭمەيدىغان تارىخىي خاتىرە بولۇپ ساقلىنىپ قېلىۋېرىدۇ….. چۈنكى تارىخنىڭ ھەر بىر بېتىنى ئىنسانلار جاپالىق كۈرەشلەر بەدىلىگە ياراتىدىغانلىقىدىن ئىبارەت بۇ ھەقىقەتنى تاكى بۈگۈنكى كۈنگە قەدەر ھېچ بىر ئىنسان ئىنكار قىلالىغىنى يوق.

 
ئەنە شۇ دۆلەت قانۇنى دۆلەت تەرىپىدىن ئىنسانىي ھەق-ھوقۇقى دەپسەندە قىلىنغان، مىللىي كەمسىتىلىش، تەڭسىزلىك ۋە باراۋەرسىزلىك ھەممىلا يەردە يامراپ كەتكەن بىر تۈزۈلمە ئاستىدا، 1985- يىلى ئۈرۈمچىدە يۈز بەرگەن “12-دېكابىر ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتى” دە تەشەببۇس قىلىنغان ئۇيغۇر ياشلىرىدىكى ئىلغار دېموكراتىك ئىدىيە ۋە شۇ ئىدىيىنىڭ سادىق قوللىغۇچىسى ۋە ئاكتىپ تەشۋىقاتچىلىرىدىن بىرى بولغان ئەزىز ئەيسا ئەپەندىنىڭ كۈلپەتلىك قىسمەتلىرى … مانا بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇر مىللىتىگە شان شەرەپ ئاتا قىلىدىغان ئۇنتۇلماس تارىخ بولۇپ، بۇ تارىخ دۇنياغا ئۇيغۇرلارنىڭ ئەسلى تېررورىست ئەمەسلىكىنى، ئۇيغۇرلارنىڭمۇ قانۇننى، دېموكراتىيىنى تەشەببۇس قىلىدىغان، تەڭلىك ۋە باراۋەرلىككە تەشنا بىر مىللەت ئىكەنلىكىنى بايان قىلىش بىلەن بىر بىرگە، مىڭلىغان ۋە ئونمىڭلىغان ئەزىز ئەيساغا ئوخشاش ئىلغار پىكىرلىك دېموكراتىك ئۇيغۇر ياشلارنىڭ مىللىي كەمسىتىش، مىللىي زۇلۇم ۋە ئېزىلىش بولمىغان، تەڭلىك باراۋەرلىك ئاساسىدىكى يېڭى بىر تۈزۈلمىنى بەرپا قىلىش يولىدا شۇ يىللاردىن باشلاپ جاپالىق كۈرەشكە ئاتلانغانلىقى ۋە شۇ يولدا بېشىغا كەلگەن رەھىمسىز ۋە ئازابلىق قىسمەتلىرى بىزنى چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ ۋە بىزنىڭ ئۇلارغا بولغان ھۆرمىتىمىزنى ھەسسىلەپ ئاشۇرىدۇ.

ئىلاۋە: ئەزىز قېرىنداشلارنىڭ ئوقۇشىغا تەقدىم قىلىنغان ئۇشبۇ سۆھبەت خاتىرىسى بولسا قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك «ئۇيغۇر ئاۋازى» گېزىتىنىڭ 2018-يىللىق 1-مارت كۈنىدە نەشىر قىلىنغان «ئەزىز ئەيسا ئەلكۈن: ‘مىللىي كىملىكىمىزنى ساقلاش ئۆزىمىزگە باغلىق’» ناملىق مەخسۇس سۆھبەت خاتىرىسىنىڭ تولۇق نۇسخىسى.

ئابدۇلجان ئازنباقىيېۋ

1. سىزنىڭ قازاقستاندا «يەتتىسۇ ئۇيغۇر مۇزىكا مەكتىپى» قۇرشىڭىزغا نېمە سەۋەب بولدى؟

– سىز سورىغان بۇ سوئال ئۆز ئانا ۋەتىنىدىن ئۇزاقتىكى ئەنگىلىيەدە 20 يىلغا يېقىن مۇساپىر بولۇپ ياشاپ كېلىۋاتقان بىر ئۇيغۇر بالىسىنىڭ ھاياتلىق كەچمىشىگە باغلىنىپ كەتكەن بىر ئۇزاق ھېكايەدۇر. شۇنداقتىمۇ مەن ئىمكان قەدەر بۇ سوئالىڭىزغا قىسقا ۋە چۈشنۇشلۇك قىلىپ جاۋاب بېرىشكە تىرىشاي. مەن 1999-يىلى ئانا ۋەتىنىمدىن ئايرىلدىم، 2001-يىلى لوندنغا كېلىپ كۆچمەن بولۇپ يەرلەشتىم. 2003- يىلى مەن لوندوندا كومپىيۇتېر ئۇچۇر تېخنىكىسى بويىچە ئۇنۋېرسىتېتتا ئوقۇۋاتاتتىم. شۇ ۋقىتتىكى ئۇيغۇر تىلى ئوقۇغۇچۇم، كېيىنكى قىز دوستۇم (ھازىرقى ئايالىم) رەيچېل بولسا لوندون ئۇنۋېرسىتىتى شەرىقشۇناسلىق ئىنستىتۇتىنىڭ مۇزىكا فاكۇلتىتىدا ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلەيتتى. ئۇ بۇرۇن ئانا ۋەتىنىمىزگە كۆپ قېتىم ئۇيغۇر مۇزىكىسىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن بارغان بولۇپ، بىر قانچە يىللاردىن بۇيان مۇشۇ ساھەدە ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىناتتى. مەن شۇ يىلى يەنى 2003-يىلى ئىيۇلدا رەيچېل بىلەن بىللە تۇنجى قېتىم ئۇيغۇر مۇزىكىسىنى تەتقىق قىلىش مەقسىتىدە قازاقىستانغا زىيارەتكە كەلدۇق. بىزنىڭ شۇ قېتىمقى سەپرىمىز بولسا بىرتانىيە پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ ياردەم بېرىشى بىلەن «ئۇيغۇر 12 مۇقام» نىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋارىيانتىلىنى تەكشۇرۇپ-تەتقىق قىلىش مەقسىتىدە ئېلىپ بېرىلغان بولۇپ، قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە ئۆزبېكىستا قاتارلىق دۆلەتلەردىكى ئۇيغۇرلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان شەھەر ۋە يۇرتلارنى، يېزا-قىشلاقلارنى زىيارەت قىلىش، ئەل ئىچىدىكى سەنئەتكارلار ۋە ئەل نەغمىچىلەر، مەشرەپچىلەر، يېگىت باشلىرى بىلەن كۆرۈشۇش، ئۇلار بىلەن سۆھبەت ئېلىپ بېرىش، قىسقىسى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تەۋەرۈك مەدەنىي مىراسلىرىدىن بىر بولغان ئۇيغۇر 12 مۇقامىنى ھايات خەلق ئىچىدىن ئۆگۇنىش ۋە تەتقىق قىلىش ئىدى. مانا مۇشۇ ئارزۇلىرىمىز بىلەن بىز 2003- يىلى ئىيۇل ئېيىدا ئالمۇتىغا كەلدۇق ۋە قازاقىستاننىڭ شەرىقدىكى ياركەندىن غەرىبىدە تاكى تۈركىستان شەھرىگىچە تەكشۇرۇش، تەتقىقق قىلىش خىزمەتلىرىدە بولدۇق.